Rosja

Historia

Wiek XVI

W XVI w. ważną rolę w stosunkach polsko moskiewskich odegrał jezuita włoski Antonio Possevino. Car Iwan Groźny zaniepokojony sukcesami wojennymi Stefana Batorego oraz zagrożeniem ze strony Tatarów, zwrócił się w 1580 do pap. Grzegorza XIII z propozycją nawiązania ligi antytureckiej i skłonienia do niej króla Stefana. Papież okazywał gotowość poparcia idei cara pod warunkiem zawarcia unii kościelnej. W tej sprawie wyprawił Possevina jako legata. Legat po pertraktacjach na dworach panujących przybył do Moskwy i zgodnie z instrukcją doprowadził do zawarcia 15 I 1582 w Jamie Zapolskim rozejmu między Polską a Moskwą. Następne wyprawy Possevina do Moskwy nie doszły do skutku z powodu śmierci Iwana.

Wiek XVII

Kasper Sawicki jeszcze jako prepozyt domu profesów w Krakowie w marcu 1604 nawiązał bliskie stosunki z Dymitrem Samozwańcem i zaangażował się w jego plany. Przeprowadził z nim kilka dyskusji religijnych, dokonał jego nawrócenia z prawosławia na katolicyzm, przyjął 17 i 24 IV spowiedź i wyznanie wiary katolickiej, pośredniczył w jego kontaktach z nuncjuszem Klaudiuszem Rangoni, brał prawdopodobnie udział w redagowaniu listu Dymitra do papieża Klemensa VIII. Od 1605 był stałym kapelanem Maryny Mniszchówny, mieszkającej czasowo w Prądniku k. Krakowa. W styczniu 1606 został mianowany misjonarzem w Moskwie. Z polecenia papieża i przełożonych zakonnych miał towarzyszyć Marynie Mniszchównie jako przyboczny kaznodzieja i doradca w jej wyprawie do Moskwy, gdzie też miał zapoznać się z prawdziwymi zamiarami Dymitra. Z Krakowa wyruszył z bratem zakonnym Wawrzyńcem Opoczno w orszaku Maryny 26 I 1606 i przez Sambor, Lublin, Słonim i Nieśwież, wjechał 18 IV w granice Rosji, a 12 V do Moskwy. Podczas podróży Sawicki prowadził długie rozmowy z Maryną na tematy religii, Kościoła i jezuitów. W Moskwie Sawicki przeprowadził 25 V tylko jedną długą dyskusję z Dymitrem, m. in. na temat osiedlenia się jezuitów w Moskwie. Po upadku Dymitra spędził przeszło dwa lata w Moskwie i jej okolicach, najpierw chroniąc się u kupców litewskich, potem jako kapelan polskich posłów i żołnierzy, w końcu w Twerze jako kapelan polskich jeńców. Dokładny diariusz z okresu wyprawy moskiewskiej, kontynuowany potem w Krakowie przynajmniej do 1615, zaginął, posłużył jednak J. Wielewickiemu do opracowania jego Dziennika spraw domu zakonnego OO. Jezuitów. W wyprawie brali również udział Mikołaj Cyrowski i Andrzej Ławicki.

Po nieudanej wyprawie Dymitra Samozwańca jezuici nie mieli wstępu na teren monarchii moskiewskiej, brali jedynie udział jako kapelani wojskowi w wyprawach moskiewskich Władysława IV. Zdarzało się też, że wojska moskiewskie w czasie wojen z Polską deportowały niektórych jezuitów. Np. w 1655 ks. Andrzej Kaweczyński i br. Maciej Stoszkiewicz z kolegium w Nowogródku zostali porwani i wywiezieni do kopalń syberyjskich, skąd Kaweczyński powrócił dopiero po wielu latach. Wielu zaś nie powróciło nigdy.

W 1684 powstała w Moskwie misja Prow. Czeskiej, finansowana przez cesarza Leopolda I. Pracowali w niej jezuici Albert de Boie z Prow. Czeskiej oraz Jan Schmid z Prow. Litewskiej. Po śmierci de Boie zastąpił go Jerzy Dawid z Prow. Czeskiej. W 1686 przebywali z dworem posła polskiego Marcjana Ogińskiego również Mikołaj Narmunt i Bartłomiej Müller. Próbowali załatwić m. in. sprawę przejazdu przez Rosję misjonarzy jezuickich do Chin. Uzyskali jedynie zgodę na nabycie domu w Smoleńsku i przeznaczenie go na mieszkanie dla księży pracujących w województwie smoleńskim.

Zarówno Iwan IV Groźny w XVI w., jak i Piotr Wielki w XVIII w., w porozumieniu z zachodnimi państwami zapewniali wolny przejazd misjonarzom katolickim udającym się przez teren Rosji na misje do Chin. W rzeczywistości droga ta była zamknięta. Philippe Avril i Louis Barnabé czekali bezskutecznie w Moskwie (1686-88) na pozwolenie przejścia przez Syberię. Avril wykorzystał ten czas na opracowanie planu najlepszej drogi kontynentalnej do Chin (mapa). Jedynym jezuitą, który mógł ten szlak przebyć był w 1721 Nicolň Gianpriamo, towarzyszący poselstwu cara z Pekinu.

Wiek XVIII

W l. 1713-19 jezuici Prow. Litewskiej posiadali osobny dom misyjny w Petersburgu pod kierunkiem Daniela Zierowskiego. Później prowadzili jedynie przejściowo działalność misyjną, m. in. w 1732 z Bobrujska. Niechęć do jezuitów była jednak tak silna, że wojsko rosyjskie wracające z Warszawy w 1735 uprowadziło w kajdanach z Wilna jedynego jezuitę pochodzenia moskiewskiego, Aleksego Alojzego Ładyżenskiego. W Petersburgu postawiono go przed sądem za odstępstwo od prawosławia i skazano na ciężkie roboty w Tobolsku na Syberii, bez możliwości kontaktowania się z rodziną czy zakonem. Zmarł w obozach karnych po 1750.

Wiek XIX

Po kasacie zakonu w Polsce i na Litwie w 1773, jezuici działali i rozwijali się za zgodą Katarzyny II na Białorusi, tworząc Prow. Białoruską z własnym wikariuszem generalnym w Połocku, a od 1814 z generałem zakonu. Cieszyli się też pełnym poparciem cara Pawła I i początkowo jego następcy Aleksandra I, który w 1812 podniósł kolegium połockie do rangi Akad. Połockiej, ale w 1815 usunął jezuitów z Petersburga, a w 1820 z całej Rosji. Po kasacie zakonu pracowało też w Rosji wielu byłych jezuitów, w tym biskupów. Proboszczem w Moskwie był Ignacy Bohomolec, brat Franciszka.

Memorandum z 13 III 1820, na mocy którego wydalono jezuitów z Rosji, zabraniało im surowo wstępu na teren monarchii rosyjskiej. Zaledwie kilku jezuitom pozwolono pozostać: Hieronim Haraburda przebywał z powodu choroby w Czerei u bazylianów (zm. 4 VII 1820), Alojzy Soroka mógł pozostać w Orszy do 1826, Jan Woyszwiłło i Idzi Henry pracowali jako misjonarze w Mozdoku na Kaukazie do 1827. Niechęć do jezuitów była w Rosji ustawicznie podsycana, stąd też samo pojęcie jezuity w języku rosyjskim zaczęło oznaczać osobę podejrzaną, posługującą się intrygami i przestępstwami w celu uzyskania celów antypaństwowych i antyspołecznych, zwykle na korzyść Watykanu.

Prace jezuitów białoruskich nie poszły jednak na marne. Kilku wybitnych konwertytów rosyjskich (Eugeniusz Balabin, Iwan Gagarin, Iwan Martinov, Paweł Pierling) wstąpiło do jezuitów we Francji i poświęciło swe prace badaniom stosunków Kościoła katolickiego i prawosławnego i przyczyniło się do zainteresowań Zachodu sytuacją religijną w Rosji.

W okresie prześladowania Unii na Podlasiu w unijnej diecezji chełmskiej wielu jezuitów z Prow. Galicyjskiej za zgodą generała zakonu Piotra Beckxa i pap. Piusa IX udawało się od 1875 z tajną misją na Podlasie, by podtrzymać wśród unitów wierność wobec Kościoła katolickiego. Aż do ukazu tolerancyjnego z 1905 brali w niej udział m. in. Walerian Mrowiński, Franciszek Bröer, Teodozy Sozański, Klemens Baudiss, Maciej Szaflarski, Henryk Jackowski, Henryk Pydynkowski i Apoloniusz Kraupa.

Wiek XX

W początkach XX w. z tajną misją duszpasterską udawał się często z Krakowa do Rosji Jan Urban, który pracował w Petersburgu jako ksiądz diecezjalny i opublikował w języku rosyjskim wiele książek i broszur przeznaczonych dla katolików rosyjskich. Wśród katolików pochodzenia niemieckiego (m. in. Moskwy) przez wiele lat pracował incognito Feliks Wierciński z Prow. Galicyjskiej. Badania naukowe nad dziejami jezuitów na Białorusi przeprowadzał za zgodą władz rosyjskich François M. Gaillard.

W okresie I wojny światowej Rosjanie wywieźli w głąb Rosji jezuitów z Tarnopola. Od 1915 pracował owocnie w Rosji Stanisław Sopuch. Jan Rostworowski i Jan Zatłokiewicz zostali deportowani na Syberię do Tomska i Kuźniecka. Kilku zmarło na zesłaniu; wszyscy jednak prowadzili w miarę możliwości pracę misyjną. Zaraz po rewolucji marcowej w 1917 jezuici zarządzali kościołem i klasztorem pokarmelitańskim w Berdyczowie oraz parafią w Kijowie. Po rewolucji październikowej w 1917 zostali usunięci i powrócili do Galicji.

W l. 1922-23 przebywał w Rosji Edmund A. Walsh, jezuita amerykański, który z ramienia instytucji charytatywnych Watykanu organizował pomoc dla głodujących Rosjan. W 1923 przewiózł on ciało bł. Andrzeja Boboli z Moskwy przez Odessę i Istambuł do Rzymu. Po jego wyjeździe jezuici niemieccy przez pewien czas kontynuowali jego dzieło.

Od 1925 działał na terenie Rosji Michel d'Herbigny, jezuita francuski i rektor Instytutu Orientalnego w Rzymie, który w 1925 przebywał w Moskwie jako obserwator przy Cerkwi rosyjskiej, a po przyjęciu w tajemnicy sakry biskupiej w 1926 z rąk Eugeniusza Pacelli'ego w Berlinie, odbył trzy podróże do Rosji, konsekrując w podziemiu kilku biskupów (P. E. Neveu dla Moskwy, A. Maleckiego dla Petersburga, B. Sloskansa dla Mohylewa i A. Frisona dla Odessy) i święcąc kapłanów. Kiedy jego akcja została przez NKWD wykryta, a wyświęceni biskupi byli represjonowani, został przez generała W. Ledóchowskiego odwołany ze wszystkich pełnionych funkcji.

Podczas II wojny światowej pod okupacją sowiecką znalazły się w Prowincji Wielkopolsko Mazowieckiej domy zakonne w Albertynie, Dubnie, Pińsku i Wilnie, a w Prowincji Małopolskiej w Chyrowie, Kochawinie, Kołomyi, Lwowie, Stanisławowie i Tarnopolu, w których pracowało kilkudziesięciu jezuitów. Wielu też znalazło się na terenie Rosji, uchodząc przed frontem niemieckim. Kilku przeszło następnie z Armią W. Andersa na Bliski Wschód. Po zakończeniu wojny ewakuowano do Polski rezydencje z Kochawiny, Kołomyi, Lwowa, Stanisławowa i Tarnopola, pozostałe zostały zlikwidowane wcześniej.

Na terenie Rosji i na wschodnich ziemiach polskich, zajętych przez wojska radzieckie, na skutek prześladowań ze strony Rosjan i Niemców zginęło lub zmarło 17 jezuitów, w 1940: Jerzy Moskwa, w 1941: Tadeusz Chabrowski i Kazimierz Konopka, w 1942: Jan Haniewski, Kajetan Górski, Jakub Jagusz, Antoni Niemancewicz, Józef Pudans, Antoni Światopełk Mirski, Błażej Jabłoński i Adam Sztark, w 1943: Edmund Roszak, Antoni Grzybowski i Eustachy Fierk, w 1944: Stanisław Sowa, w niewiadomym czasie Kazimierz Kański, Michał Kucło, Jan Różycki i Leon Szulgit.

Na terenie Rosji pozostawali krócej lub dłużej (często w więzieniach) po zakończeniu wojny m. in. jezuici: Walter Ciszek, Jan Długosz, Wacław Jaziewicz, Jan Litwiński, Józef Marsänger, Stanisław Michalski, Jan Mokrzycki, Wiktor Nowikow, Ludwik Seweryn, Wincenty Moszkowicz, Aleksy Wujek, Wacław Zaborowski i Antoni Ząbek.

Współczesność

Od 14 XII 1990 do 21 VI 1992 asystent Europy Wschodniej Bogusław Steczek pełnił równocześnie funkcję koordynatora apostolskiej działalności Tow. Jezusowego w Związku Radzieckim. 21 VI 1992 Stanisław Opiela został przełożonym nowo utworzonego Niezależnego Regionu Rosyjskiego Tow. Jez. z siedzibą w Moskwie. W 1992 Jerzy Karpiński zostało mianowany superiorem rezydencji w Nowosybirsku, a Stanisław Pomykała tamże duszpasterzem akademickim. Sprawy ekonomiczne rezydencji przejął br. Jerzy Zadwórny. We wrześniu 1995 otwarto w Nowosybirsku Centrum Duchowości Inigo. 1 XI 1995 generał zakonu Peter Hans Kolvenbach erygował dom zakonny w tym mieście.

Zobacz też

1. J. P. Campana, Relatio de itinere moscovitico. Ed. A. M. Ammann, Antemurale 6 (1960-1961) 1-85; G. David, Status modernus Magnae Russiae seu Moscoviae. Ed. A. V. Florovskij, The Hague 1965; W. Delius, Antonio Possevino und Iwan Groznyj, St 1962
2. A. Deruga, Katolicyzm w Moskwie, 1684-1704. Prz. Powsz. 208 (1935) 171-184, 361-374
3. [F. Dworsky], Pisma i donesenija iesuitov o Rossii konca XVII i nacala XVIII veka. Ptb 1904
4. O. Halecki, From Florence to Brest. Sacr. Pol. Mill. 5 (1958) 9-444
5. S. Polcin, Une tentative d'union au XVIe sičcle: la mission religieuse du Pčre Antoine Possevin S. I. en Moscovie (1581-1582). R 1957
6. M. J. Rouet de Journel, Nonciatures de Russie, d'aprčs des documents authentiques. IV, CV 1922-1957
7. Baudouin de Courtenay J., Jeszcze o liście Dymitra Samozwańca. Kraj 1898 nr 39
8. Tenże, Strona językowa oryginału polskiego listu Dymitra Samozwańca do papieża Klemensa VIII z dnia 24 kwietnia roku 1604. Rozpr. AU Wydz. Filolog. 29 (1899)
9. D. Czerska, Dymitr Samozwaniec. Wr 1995; Hirschberg A., Dymitr Samozwaniec. Lw 1898 s. 46, 51, 206, 254
10. Pierling J., Rome et Démetrius. P 1878 s. 131-136, 142-144, 186, 187
11. Tenże, La Russie et le Saint Sičge. T. 3, P 1901 s. 77-80, 242-246, 291-296
12. Tenże, Dmitri dit le Faux et les Jésuites. P 1913 s. 1-10; J. Wielewicki, Dziennik spraw domu zakonnego OO. Jezuitów u św. Barbary w Krakowie. T. 1-4; ARSI, FG 1472/3 (list).
13. A. Deruga, Katolicyzm w Moskwie (1684-1704). Prz. Powsz. 208 (1935) 171-184, 361-374
14. A. V. Florovskij, Cesti jesuite na Rusi. Praha 1941
15. L. Piechnik, Próby odnowy Akademii s. 176-178; P. Pierling, La Russie et le Saint Sičge. T. 4, P 1907.
16. FHL I 13, 16, 67, 71, 72, II 385-386; P. Pierling, La Russie et le Saint Sičge. P 1907, IV 108-109, 122-123.
17. EK VI 742-743 [Herbigny M.]; M. Kasterska, Męczeństwo unitów podlaskich i OO. Jezuici. Sod. Mar. (Londyn) 1960 z. 1 s. 23-26, z. 2 s. 16-20
18. M. Maurin, Le Vatican et l'U. R. S. S. . P 1965 s. 52-56; J. Urban, Prace jezuitów w Rosji. Kościół Katol. w Rosji 1 (1932) 11-17
19. E. Winter, Die Sowjetunion und der Vatikan. Berlin 1972 s. 82-96
20. The Woodstock Letters 86 (1957) 21-70.